Η βοτανική, η ιατρική και οι μύθοι
Η σχέση της βοτανικής με την ιατρική είναι παραπάνω από στενή και είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Αρχικά οι δύο κλάδοι συνδυάστηκαν για αντιμετώπιση απλών περιπτώσεων, όπως πληγές ή πόνοι και αργότερα με την εδραίωση της οργανικής χημείας ως ξεχωριστό κλάδο, άρχισαν να συνεργάζονται και για πιο δύσκολες περιπτώσεις. Σήμερα πολλά βότανα και εκχυλίσματά τους χρησιμοποιούνται στην ιατρική. Κατά καιρούς πολλά φυτικά είδη είχαν και έχουν χρησιμοποιηθεί κατά του καρκίνου. Παράλληλα όμως κάποια είδη θεωρούνται από πολλούς, κυρίως μέσω του διαδικτύου, ως τα πλέον αντικαρκινικά φάρμακα. Η αλήθεια δυστυχώς είναι ότι τα είδη αυτά μπορεί να έχουν κάποιες φαρμακευτικές ιδιότητες, αλλά σίγουρα δεν έχει βρεθεί το φυτό πανάκεια που θεραπεύει τον καρκίνο.
Η ανακάλυψη μιας ουσίας, της ταξόλης
Το 1955 ιδρύθηκε στην Αμερική το Εθνικό Κέντρο για τη Χημειοθεραπεία του Καρκίνου (Cancer Chemotherapy National Service Center, CCNSC), το οποίο καθιέρωσε ένα πρόγραμμα συλλογής φυτικών εκχυλισμάτων με σκοπό την εξεύρεση αντικαρκινικών φαρμάκων. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1962 ο βοτανολόγος Arthur S. Barclay συνέλεξε μεταξύ άλλων δείγματα φλοιού από τον κορμό ενός ίταμου από ένα δάσος κοντά στην πόλη Packwood, Washington, USA. Το δέντρο αυτό ονομάζεται «έλατο του ειρηνικού» ή κατά τους ειδικούς ίταμος ο στενόφυλλος (Taxus brevifolia). Μετά από μελέτες σε κυτταρικό επίπεδο αποδείχθηκε η ισχυρή αντικαρκινική δράση του εκχυλίσματος και τον Απρίλιο του 1967 επιβεβαιώθηκε η παρουσία μιας άγνωστης μέχρι τότε ουσίας, της ταξόλης. Τα πειράματα συνεχίστηκαν in vivo (μέσα στο εργαστήριο) και αργότερα σε πειραματόζωα με αισιόδοξα αποτελέσματα και το 1993 μετά από μελέτες και τροποποιήσεις καθιερώθηκε ως αντικαρκινικό φάρμακο και κυκλοφόρησε στην αγορά.
Μοριακή δομή ταξόλης
Το πρόβλημα
Παρά την εξαιρετική ιατρική της επιτυχία, η ταξόλη ή πιο επιστημονικά πακλιταξέλη, παρουσίαζε ένα σημαντικό πρόβλημα: το ποσοστό της στο φλοιό του δέντρου είναι πολύ μικρό (0.01-0.03%) που σημαίνει ότι για 1 κιλό της δραστικής ουσίας απαιτούνται μερικές χιλιάδες δέντρα (!). Επιπλέον, ο ίταμος είναι αρκετά σπάνιο δέντρο που βρίσκεται σε απομακρυσμένες περιοχές και δεν σχηματίζει μεγάλες συστάδες, αναπτύσσεται πολύ αργά και συνεπώς η δημιουργία φυτειών καθίσταται πρακτικά αδύνατη.
Η λύση
Έτσι, η Χημική Μηχανική μπόρεσε και έδωσε τη λύση. Μπορεί το μόριο της ταξόλης να φαίνεται τρομακτικό, αλλά αποτελείται από βασικές «μητρικές» ομάδες. Ο Αμερικανός χημικός Robert A. Holton παρουσίασε μια μέθοδο σύνθεσης ταξόλης από την αρχική ουσία μπακατίνη, η οποία βρίσκεται σε αρκετή ποσότητα στα φύλλα του Ευρωπαϊκού ίταμου (Taxus baccata), διαδικασία που αποδείχθηκε αρκετά εύχρηστη και φιλική προς το περιβάλλον. Παρόμοιες πρωτοποριακές μέθοδοι προτάθηκαν αργότερα με ακόμη καλύτερα αποτελέσματα, μεταξύ των οποίων και αυτή του Κύπριου Καθηγητή Κυριάκου Νικολάου.
Χρήσεις
Η ταξόλη και τα παράγωγά της, τα ταξοειδή χρησιμοποιούνται σήμερα για τη θεραπεία επιθετικών μορφών καρκίνου των ωοθηκών, του μαστού, του πνεύμονα και προσφάτως καθιερώθηκε η χρήση της και στην αντιμετώπιση του καρκίνου του προστάτη.
Ίταμος (Taxus baccata)
Η μάχη συνεχίζεται
Ωστόσο, η ιστορία της ταξόλης κλείνει μια γλυκόπικρη γεύση, καθώς παρουσιάζει σοβαρές παρενέργειες, όπως υπερ- και υπόταση, απώλεια τριχοφυΐας, πόνους, με αποτέλεσμα να μην επιτραπεί η χρήση της σε παιδιά. Η μάχη με τη χειρότερη αρρώστια όλων των εποχών συνεχίζεται με σύμμαχο τη φύση, η οποία έχει να δώσει ακόμη πολλά.
Άρθρα – Πληροφορίες
Βαλαβανίδης Θ. & Ευσταθίου Κ. 2010. Ταξόλη. http://195.134.76.37/chemicals/chem_taxol.htm [Ανάκτηση 7/11/2017]
McMurry J. 2016. Οργανική Χημεία. 9η έκδοση, Cengage Learning. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Ebbing D. D. & Gammon D. S. 2011. Γενική Χημεία. 6η έκδοση, Houghton Mifflin Company, μετάφραση Κλούρας, Ν. Εκδοτικός οίκος Τραυλός.
Κείμενο
Στέλιος Σπύρογλου
