Zelkova abelicea

Eπιστημονική ονομασία Zelkova abelicea (Lam.) Boiss.

Ταξινόμηση Κλάση Magnoliopsida, Τάξη Rosales, Οικογένεια Ulmaceae

Κοινές ονομασίες αμπελιτσά, ανέγνωρο, απελιτσά

Συνώνυμα Zelkova cretica (Spach) Spach

 

Περιγραφή

Φυλλοβόλος θάμνος ή μικρό δέντρο (βιοτική μορφή P, φανερόφυτο) που φτάνει σε ύψος τα 5(-15) μ.

Τα φύλλα είναι κατ’εναλλαγή, μίσχο χνουδωτό έως 0,4 εκ., έλασμα 1-4 εκ., ωοειδές, με οξύληκτη κορυφή, ελαφρά ασύμμετρη καρδιοειδής βάση και παρυφές πριονωτές.

Καρπός δρύπη χνοώδης, με ποδίσκο 0,1 εκ.

 

 

Η ιστορία της

To γένος Zelkova εμφανίστηκε κατά το Μειόκαινο (δηλαδή περίπου πριν είκοσι εκατομμύρια χρόνια πριν). Αυτή τη στιγμή αντιπροσωπεύεται σε όλο τον κόσμο από έξι αντιπροσώπους – τρεις στην  ανατολική Ασία (Z. schneideriana, Z. serrata, Z. sinica), ένα στη νοτιοδυτική Ασία (Z. carpinifolia) και δυο στην Ευρώπη (Z. abelicea, Z. sicula). Η αμπελιτσά φαίνεται να παρουσιάζεται στην Κρήτη, σε μεγάλους πληθυσμούς γύρω στο 6000 π.Χ. μαζί με άλλα είδη που τώρα έχουν εξαφανιστεί -τουλάχιστον από την Κρήτη- (όπως τα Pterocarya, Cedrus, Engelhardia, Liquidampar). Το ότι πολλά από τα είδη που εμφανιζόταν εκείνη την εποχή έχουν μειώσει κατά πολύ την εμφάνισή τους ή και έχουν εξαφανιστεί, πιθανότατα οφείλεται στη νέα για την εποχή εκείνη δραστηριότητα, αυτή του ανθρώπου. Φαίνεται ότι η αμπελιτσά είναι το ζωντανό «απολίθωμα» αυτής της εποχής των αλλαγών. Η μεγάλη γενετική ποικιλότητα στους πληθυσμούς της μάλλον οφείλεται στη μεγάλη εξάπλωση που είχε το είδος στο παρελθόν. Αντίθετα η Zelkova sicula που εμφανίζεται στη Σικελία της Ιταλίας (το δεύτερο είδος του γένους που είναι αντιπρόσωπος στην Ευρώπη) επειδή εμφανίζεται σε μικρή περιοχή, σε ένα μικρό πληθυσμό, έχει πολύ μικρή γενετική ποικιλότητα.

 

Εξάπλωση – Προστασία

Η αμπελιτσά εξαπλώνεται αποκλειστικά στα όρη της Κρήτης (χωρολογία: r -σπάνιο ενδημικό). Είναι διασπαρμένο σε όλους του ορεινούς όγκους της Κρήτης. Συγκεκριμένα εμφανίζεται στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς, Λευκά Όρη, Κέδρος, Όρος Δίκτη. Μια ιστορική αναφορά από την Κύπρο δεν έχει επιβεβαιωθεί και πιθανότατα ήταν από λάθος στις ετικέτες των δειγμάτων. Απαντάται σε περιοχές με ασβεστολιθικά πετρώματα, συνήθως σε πλαγιές με βόρειες εκθέσεις ή σε κοιλάδες-οροπέδια, όπου οι εδαφικές και υδρολογικές συνθήκες είναι καλύτερες. Το υψομετρικό εύρος εμφάνισής της είναι από 850 μέχρι 1700 μ. Στις περιοχές που εμφανίζεται η αμπελιτσά υπάρχει έντονη υπερβόσκηση. Σε τέτοιες περιοχές το είδος ουσιαστικά διαιωνίζεται μόνο με παραβλαστήματα.

Το είδος περιλαμβάνεται ως «Vulnerable» στο Κόκκινο Βιβλίο των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας, στους καταλόγους του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Corine, ενώ προστατεύεται και από τη Σύμβαση της Βέρνης και το Π.Δ. 67/1981. Στην Κρήτη, σε κάποιες περιοχές έχουν γίνει περιφράξεις για την προστασία των δενδρωδών ατόμων, αλλά οι περισσότερες έχουν καταπατηθεί κυρίως από τα κατσίκια. Οι μικροί πληθυσμοί καθιστούν το είδος ευάλωτο. Η απώλεια της δενδρώδους μορφής θα αποτελέσει σημαντική γενετική απώλεια. Επομένως χρειάζεται να προστατευτούν τα δένδρα που έχουν απομείνει και να αναπαραχθεί αξιόλογο δείγμα από κάθε πληθυσμό, με σκοπό την ενίσχυση των φυσικών πληθυσμών. Πάντως από έρευνες που έχουν γίνει μόλις το 10% των σπόρων φυτρώνουν. Έρευνες, πειράματα και προγράμματα συνεχίζονται για την προστασία και τη διαιώνιση του είδους.

 

 

Άρθρα – Πληροφορίες

Αθανασιάδης ΗΡ. Ν. 1986. Δασική Βοτανική Μέρος ΙΙ. Δέντρα και Θάμνοι των Δασών της Ελλάδος. Θεσσαλονίκη. Εκδ. Γιαχούδη-Γιαπούλη.

Αραμπατζής Θ. 1998. Θάμνοι και Δέντρα στην Ελλάδα. Οικολογική Κίνηση Δράμας.

Christensen K.I. 1997. Zelkova. In : Flora Hellenica, vol.1 (eds. Strid A. & Tan. K.). pg. 52.

Διαπούλης Χ. 1934. Ενδημικά Φυτά της νήσου Κρήτης. Zelkova cretica Spach. Δασική Ζωή 18-19: 123-127.

Dimopoulos P., Raus T., Bergmeier E., Constantinidis T., Iatrou G., Kokkini S., Strid A. & Tzanoudakis D. 2013. Vascular Plants of Greece. An annotated checklist. Botanic Garden and Botanical Museum Berlin-Dahlem & Hellenic Botanical Society, Berlin & Athens.

Di Pasquale G., Garfi G. & Quezel P. 1992. Sur la presence d’un Zelkova nouveau en Sicile sud-orientale (Ulmaceae). Biocosme Mesogeen, Nice 8(4)-9(1) : 401-409.

Egli B.R. 1995. A project for the preservation of Zelkova abelicea (Lam.) Boiss., a threatened endemic tree species from the mountains of Crete. Bocconea.

Κοράκης Γ. 2015. Δασική Βοτανική – Αυτοφυή Δέντρα και Θάμνοι της Ελλάδας. Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα. 620 σελ.

Kotschy Th. 1862. Die Eichen Europas und des Orients. Gesammelt, zum Theil neu entdeckt und mit Hinweisung auf ihre Culturfahigkeit fur Mitteleuropa beschrieben. Wien & Olmuz.

Meikle R.D. 1985. Flora of Cyprus vol. 2. Royal Botanic Gardens, Kew.

Μπρούσσαλης Π. 1989. Zelkova cretica και η προστασία της. Φύσις 46/47: 12, 36.

Νταφης Σ. Παπαστεργιάδου Ε., Γεωργίου Κ., Μπαμπαλώνας Δ., Γεωργιάδης Θ., Παπαγεωργίου Μ., Λαζαρίδου Θ. & Τσιαούση Β. 1997. Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Το Έργο των Οικοτόπων στην Ελλάδα: Δίκτυο ΦΥΣΗ 2000. Γενική Διεύθυνση ΧΙ Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορία-Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, 932 σελ.

Phitos D., Strid A., Snogerup S. & Greuter W. 1995. The Red Data Book of Rare and Threatened plants of Greece.

Rikli M. & Rubel E. 1923. Uber Flora und Vegetation von Kreta und Griechenland. Vierteljarsshen. Naturforsh. Ges. Zurich 68 : 104-227.

Rossignol M. 1963. Analyse pollinique de sediments marins quaternariew en Israel, 1. Sediments recents. Pollen Spores 32 : 303-324.

Rossignol M. & Pastouret L. 2003. Analyse pollinique de niveaux sapropeliques post-glaciares dans une carotte en Mediterranee Orientale. Review of Palaeobotany and Palynology 11(3-4): 227-238.

Sarlis G.P. Zelkova abelicea (Lam.) Boiss, an endemic species of Crete (Greece). Webbia 41(2): 247-255.

Tutin, T. G., Burges, N.A. Chater, A.O. Edmonson, J.R. Heywood, V.H., Moore, D.M. Valentine, D.H. Walters, S.M. & Webb, D.A. (eds) 1993. Flora Europaea I. 2nd edition. Cambridge.

Yu-Fei Wang, Fergurson D., Zetter R., Denk Th. & Garfi G. 2001. Leaf architecture and epidermal characters in Zelkova, Ulmaceae. Bοtanical Journal of the Linnaean Society, 136(3): 255-265.

Euro+Med (2006-): Euro+Med PlantBase – the information resource for Euro-Mediterranean plant diversity. Published on the Internet http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/ [Ανάκτηση 20/8/2015].

 

Κείμενα

Γιάννης Φραγκάκης, Δασοπόνος