Ο Φοίνικας στην αρχαία Ελλάδα
Λόγω της ιδιαιτερότητα τους σε σχέση με τα άλλα φυτά, οι φοίνικες εντυπωσίαζαν τους λαούς από την αρχαιότητα. Στην Ευρώπη τα διάφορα είδη ήρθαν μέσα από την Ελλάδα, ενώ το όνομα αποδίδεται πιθανόν στην αρχική περιοχή μεταφοράς τους, τη Φοινίκη (σημερινή περιοχή των Λιβάνου, Ισραήλ και Συρίας), παρόλο που είναι ενδημικό της Βόρειας Αφρικής.
Υπάρχει όμως και ο κρητικός αυτοφυής φοίνικας που είναι μάλιστα δημοφιλής στις απεικονίσεις των μυκηναϊκών ανακτόρων. Πρωτοαναφέρεται σε κείμενα από το Θεόφραστο και σήμερα φέρει το όνομα του: Phoenix theophrasti.
Στη μυθολογία είναι στενά συνδεδεμένος με τον Απόλλωνα, που γεννήθηκε στη Δήλο στη σκιά ενός φοίνικα (Όμηρος, ύμνοι 3.116). Από τον Απόλλωνα πέρασε στη δίδυμη αδερφή του την Άρτεμη που διατηρούσε στην Αυλίδα ένα δάσος από Φοίνικες (Παυσανίας 9.19.5). Χαρακτηριστικά ο Παυσανίας αναφέρει ότι οι καρποί από αυτές τις χουρμαδιές δεν είναι εδώδιμοι, αλλά πάντως είναι καλύτεροι από εκείνους της Ιωνίας. Από αυτή τη λεπτομέρεια καταλαβαίνουμε ότι είχαμε διαφορετικά είδη και ποικιλίες και ότι είχε κάποτε εισαχθεί.
Οι φοίνικες ήταν συχνοί σε κήποι και άλση της αρχαίας Ελλάδας, αν και αυτόχθονο της Κρήτης. Ο μύθος λέει ότι ο φοίνικας ήρθε στη Δήλο με το Θησέα, όταν οργανώθηκαν αγώνες προς τιμή του Απόλλωνα και στεφάνωσε τους νικητές με κλαδιά φοίνικα. Ο Πυθαγόρας είχε απαγορεύσει τη φύτευση φοινίκων γιατί θεωρούσε τα κλαδιά τους ασεβή τρόπαια. Συχνά, όμως, οι περίβολοι των ναών του Απόλλωνα έφεραν φοίνικες, δίνοντας με το σχήμα του αυτή τη μοναδική αίσθηση της ηλιολούστης ημέρας και της ανατολής.
Η ιστορία του Φοίνικα στη σύγχρονη Ελλάδα
Σήμερα ο Φοίνικας του Θεόφραστου βρίσκεται αυτοφυής σε οκτώ σημεία της Κρήτης, με μεγαλύτερο αυτό του Βάι. Στο κρητικό τοπίο οι συστάδες από φοίνικα δίνουν μια απροσδόκητη αίσθηση εξωτικού τοπίου, γεγονός που ενισχύεται από το υδάτινο στοιχείο (εντοπίζονται σε ακτές και κοίτες ποταμών). Είναι επίσης οικότοπος προτεραιότητας, σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ.
Οι συστηματικές φυτεύσεις με φοίνικα ξεκίνησαν με την ίδρυση του νέου-Ελληνικού κράτους. Γνωστός είναι ο «Φοίνικας του Καποδίστρια» στο Ναύπλιο (Μνημείο της Φύσης, αν και σήμερα ο φοίνικας – Phoenix dactylifera, δηλαδή χουρμαδιά και όχι ακριβώς φοίνικας – έχει καταστραφεί), καθώς φυτεύτηκε από τον ίδιο τον Καποδίστρια, όταν ήταν Κυβερνήτης της Ελλάδας.
Ο κατεστραμμένος φοίνικας του Καποδίστρια (στο Ναύπλιο)
Στην Αθήνα
Όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα (1834), παρόλο που ήταν ήδη γεμάτη φοίνικες, φυτεύτηκαν και άλλοι φοίνικες, τουλάχιστον στο κέντρο. Μαζί φυτεύτηκαν και οι αυλές των πλούσιων σπιτιών, μιας και ήταν πάρα πολύ αγαπητό είδος με λιγοστές απαιτήσεις.
Όπως αναφέρουν οι Merryman et al. (2007) η Αθήνα αρχίζει και χάνει δεκάδες φοίνικες από το τέλος του 19ου αιώνα και μετά. Μέχρι τότε η πόλη ήταν γνωστή για «τους φοίνικές της, τις καμήλες της και τα τζαμιά της». Κάποιοι τοποθετούν την απομάκρυνση των φοινίκων στο τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όταν η Ελλάδα απελευθερώθηκε από τους Τούρκους (σε μια προσπάθεια της τότε κυβέρνησης η πόλη να αποκτήσει πιο «ευρωπαϊκό» πρόσωπο και να απομακρυνθεί από την ανατολίτικη αισθητική της). Υπάρχουν όμως μαρτυρίες ότι φοίνικες χάθηκαν και κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Ναζί κατέλαβαν τη χώρα και κατέστρεψαν μεγάλο μέρος των υποδομών της. Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι οι φοίνικες επλήγησαν και από τη Χούντα, που θεώρησε το είδος εξωτικό και ως τέτοιο δεν άρμοζε στο ελληνικό τοπίο.
Πάντως το σίγουρο είναι ότι η πλατεία της Ομόνοιας είχε φοίνικες μέχρι το 1927, όπου και υλοτομήθηκαν για να γίνουν φρεάτια εξαερισμού και σταθμός του Μετρό.
Η σημερινή καλλιέργεια του είδους
Δεν έχουν γίνει προσπάθειες για να καλλιεργηθεί το αυτόχθονο είδος φοίνικα, δηλαδή ο φοίνικας του Θεόφραστου. Οι φοίνικες που φυτεύονται σήμερα προέρχονται από το εξωτερικό, κυρίως από την Αφρική.
Το 2004 ήταν κρίσιμη χρονιά, αφού κατά την προετοιμασία των Ολυμπιακών χώρων στην Αθήνα, φυτεύονται χιλιάδες φοίνικες προέλευσης Βόρειας Αφρικής (κυρίως μέσω Ιταλίας) με σκοπό η πόλη να αποκτήσει μια πιο εξωτική εικόνα ώστε να γίνει περισσότερο ελκυστική στους τουρίστες. Δυστυχώς, αυτές οι εισαγωγές και φυτεύσεις έγιναν χωρίς κανένα φυτοπαθογόνο έλεγχο. Αυτό είναι πολύ κρίσιμο στοιχείο μιας που τη δεκαετία του ’80 εμφανίζεται στην Αφρική το κόκκινο σκαθάρι (Rhynchophorus ferrugineus), το οποίο είναι αρκετά επιθετικό και νεκρώνει σαρωτικά τους φοίνικες. Το κόκκινο σκαθάρι εντοπίστηκε πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2005, στην Κρήτη αρχικά και αργότερα στην Αθήνα και αλλού. Στην Κρήτη έχουν προσβληθεί πάνω από 4000 φοίνικες, απειλώντας ακόμα και με εξαφάνιση το Φοίνικα του Θεόφραστου. Αφορμή για αυτή την καταγραφή ήταν το ευρωπαϊκό πρόγραμμα LIFE – ΦΥΣΗ “Μέτρα Διατήρησης για το Φοινικόδασος Του Βάι” (Β4-3200/98/443)
Στις απειλές των καλλιεργημένων δένδρων θα πρέπει να προστεθεί και η έλλειψη περιποίησης αυτών και ειδικά η έλλειψη νερού.
Άρθρα – Πληροφορίες
Merryman J.H., Elsen A.E. & Uric S.K. 2007. Law, Ethics, and the Visual Arts. Kluwer Law International, 5th edition.
Μπάουμαν Έ. 1993. Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στην τέχνη, στη λογοτεχνία. Έκδοση Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της φύσης.
Papadakis Y. 2005. Echoes from the Dead Zone: Across the Cyprus Divide. Ι.Β. Tauris
AtlasObscura.com [Ανάκτηση 26/1/2015]
parapolitikaargolida.gr/2012/02/blog-post_23.html [Ανάκτηση 6/5/2015]
http://mlp-blo-g-spot.blogspot.gr/ [Ανάκτηση 6/5/2015]
Κείμενο
Πέρη Κουράκλη, Δρ Δασολόγος-Περιβαλλοντολόγος, Δασολόγος
